Lalka sciaga, polski
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
"Lalka" Bolesława Prusa to panoramiczna powieść realistyczna. Prezentuje panoramę miasta,
Warszawy, społeczeństwa oraz sytuacji poszczególnych jego warstw.
Poetyka powieści realizuje zasady realizmu, nawiązuje też do konwencji naturalistycznych
(opis Powiśla - dzielnicy nędzy), a także do konwencji baśniowych (Wokulski herosem).
Pisarz wykorzystuje ponadto elementy symbolizmu (scena z posążkiem gladiatora triumfującego,
ulubiona przez Izabelę), nie stroni od humoru (niektóre wydarzenia czy postaci ukazane są w żartobliwy sposób).
Cechy "Lalki" charakterystyczne dla realizmu:
- opis przestrzeni i osób - tłem wydarzeń jest wiernie odtworzone miasto; pisarz zamieszcza w dziele
Łazienki, Krakowskie Przedmieście, Powiśle, Nalewki, Służewiec (pozostaje wierny topografii i
geograficznym nazwom), realizm szczegółów (wystawa sklepu Wokulskiego, kreacja Izabeli),
prezentacja otoczenia postaci, co pośrednio ją charakteryzuje (opis sypialni panny Łęckiej),
- narrator - dwugłos narracji, główny tok wydarzeń przedstawia jednak narrator trzecioosobowy,
obiektywny, który często oddaje głos bohaterom, co sprawia, iż powieść staje się utworem dialogicznym;
narracja jest fragmentaryczna, bardzo często nie respektuje zasad chronologii,
- realizm czasu - Bolesław Prus pilnuje prawidłowości podawanych dat, kwesta w Łazienkach czy s
pektakl teatralny to wydarzenia rzeczywiste, zgodne z informacjami zamieszczonymi w ówczesnej prasie,
- obecność epizodów - dają dodatkowe informacje o wydarzeniach,
- kreacja postaci - bohaterowie przedstawieni są bezpośrednio (przez opis) i pośrednio (przez
działania, wypowiedzi), są postaciami "żywymi", zindywidualizowanymi, posiadają oryginalną psychikę.
Nowatorstwo w powieści polega na wprowadzeniu narracji o charakterze dwugłosowym
(o wydarzeniach dowiadujemy się od narratora trzecioosobowego, ale także z pamiętnika subiekta
Rzeckiego utrzymanego w konwencji gawędy), nowatorstwem jest także "otwarta kompozycja"
dzieła (właściwie nie wiemy, co stało się z Wokulskim) czy psychologizacja bohaterów.
"Lalka" Bolesława Prusa jest powieścią wielowątkową, która prezentuje losy bohaterów
na szerokim tle obrazu społeczeństwa polskiego drugiej połowy XIX wieku.
Zakończenie utworu jest pesymistyczne. Umierają ludzie reprezentujący wartości, pozostają
karierowicze oraz ci, którzy nie potrafią znaleźć dla siebie miejsca w społeczeństwie.
1. Lalka
· powieść w dwóch tomach
· chłodno przyjęta przez krytykę ze względu na:
- skomplikowaną kompozycję
- niezrozumienie wszystkich wątków
doceniona dopiero później
2. Cechy typowej powieści realistycznej
· narrator w trzeciej osobie
- wszechwiedzący
- zdystansowany do świata przedstawionego
· panoramiczność
- ukazanie przekroju polskiego społeczeństwa
· wielowątkowość
- z każdym bohaterem pierwszo- i drugoplanowym związany jest jakiś wątek
- poszczególne wątki przeplatają się ze sobą
· obecność idei pozytywistycznych
3. Cechy nietypowe
· podwójna narracja
- pierwszy narrator typowy, w trzeciej osobie, odautorski
- nie jest wszechwiedzący
- unika jednoznacznych ocen
- narracja
- obiektywna
- przedmiotowa
- rzeczowa
- przezroczysta
- drugi narrator nietypowy, pierwszoosobowy – Rzecki
w Pamiętniku starego subiekta
- narracja
- subiektywna
- oceniająca
- pełna dygresji
- osobista
- wniosek – te dwie narracje
- wzajemnie się dopełniają
- „oświetlają”
- wiodą ze sobą „dialog”
· brak chronologii zdarzeń
- fragmentaryczność losów Wokulskiego
- zastosowanie retrospekcji (w Pamiętniku starego subiekta)
· indywidualizacja języka bohaterów
- wykroczenie poza reguły typowości
- każdy z bohaterów mówi językiem
- „własnym”
- indywidualnym
- wynikającym z pozycji społecznej
- zależnym od środowiska i pochodzenia
· konstrukcje postaci
- pogłębiona psychologia każdego z bohaterów
- Wokulski przykładem bohatera „otwartego”
- posiada krańcowo różne cechy
- trudno go jednoznacznie ocenić
- zagadka dalszego rozwoju bohatera
· kompozycja otwarta
- brak zakończenia losów Wokulskiego
- uniemożliwia ostateczną ocenę bohatera
- wzbudza dodatkowo ciekawość czytelnika
- skłania do refleksji, stawiania pytań, namysłu
· polemika z ideami pozytywistycznymi
- kompromitacja idei filantropii
- arystokracja „bawi się” w dobroczynność
- skuteczność filantropii jest znikoma
- kwestia żydowska
- Rzecki narzeka, że Żydzi wypierają Polaków z handlu
4. Elementy gatunkowe innych odmian powieści w Lalce
· filozoficzna (egzystencjalna)
- losy bohaterów powieści jako uzasadnienie tez
- świat jest teatrem
- ludzie są marionetkami
- życie to odgrywanie roli
- nie wiadomo, kto „pociąga za sznurki” (por. Pana Rzeckiego
zabawa lalkami, czyli w teatrze świata, s. 85)
· historyczna
- przedstawia wydarzenia historyczne epoki
- wojny napoleońskie
- powstanie węgierskie 1848 r.
- powstanie styczniowe 1863 r.
- wojna rosyjsko-turecka 1877–1878 r.
· psychologiczna
- pogłębione portrety psychologiczne głównych bohaterów
- wyjście poza typowość, np. w konstrukcji psychiki Wokulskiego
· sensacyjna
- proces o lalkę
- tajemnicze zniknięcie Wokulskiego
· satyryczna
· +- sposób pokazania życia arystokracji
- zachowanie baronostwa Krzeszowskich względem siebie
- pojedynek Wokulskiego z Krzeszowskim
- epizody z udziałem studentów dokuczających baronowej Krzeszowskiej
- sceny w sklepie z udziałem Rzeckiego i subiektów
· naturalistyczna
- opisy dzielnicy nędzy – Powiśla
· science fiction
- wynalezienie przez Wokulskiego machiny zbliżonej do perpetuum mobile
- podarowanie przez Geista Wokulskiemu cudownej blaszki
(metal lżejszy od powietrza)
- eksperymenty Geista z chemią związków wodoru
5. Wniosek
· Lalka
- nietypowy przykład powieści realistycznej
- arcydzieło krytycznego realizmu
- zapowiedź powieści modernistycznej
Warto zapamiętać
O „Lalce” można by napisać jeśli nie tomy, to foliały, tyle tam materiału, tyle postaci,
tyle nasuniętych myśli. Można by ją rozbierać pod względem powieściowym, społecznym,
etycznym, a pod każdym dostarczyłaby obfitego wątku. To samo już świadczy o wysokim jej znaczeniu.
(Waleria Marrené-Morzkowska, Bolesław Prus, „Lalka”, „Przeglądy Literackie”, I, 1890)
W kompozycji „Lalka” jest chyba najsłabsza. Nie mam tu na myśli luźnego łączenia scen,
gdyż wynikać to może z metody powieściopisarskiej, lecz przerywanie biegu akcji obszernymi
wyjątkami z dziennika czy raczej pamiętnika Rzeckiego i sposób pisania w tym pamiętniku panujący.
(Piotr Chmielowski, Nasi powieściopisarze, 1895)
Przepysznym jest prosty, szczery, szeroko epicki ton powieści pisanej językiem giętkim, barwnym,
pełnym prostoty. Czasami jednak obok malowideł w szerokim stylu, wetknie autor humorystyczne
obrazki, pełne werwy, śmieszące do rozpuku, ale trochę szarżowane i karykaturalne.
(Józef Kotarbiński, Powieść mieszczańska, 1890)
W „Lalce” można znaleźć wszystko, począwszy od rzeczywistej lalki aż do emancypacji kobiet,
od subiektów handlowych aż do kwestii żydowskiej, od refleksji nad śmietniskiem nadwiślańskim
do rozmyślań o chemii przyszłości; ale talentu w „Lalce”, jak w ogóle w całej twórczości Prusa,
szukać trzeba nie tam, gdzie chciał być filozofem, socjologiem, lecz tam, gdzie umiał być poetą.
(Władysław Bogusławski, Bolesław Prus, 1891)
Utrwal terminy
kompozycja otwarta – kompozycja utworu literackiego, charakteryzująca się rozluźnieniem
związków przyczynowo-skutkowych, fragmentarycznością fabuły często pozbawionej wyrazistego
zakończenia oraz dążeniem do zatarcia konturów kompozycyjnych; występuje w liryce barokowej,
powieści poetyckiej i dramacie okresu romantyzmu oraz w niektórych odmianach współczesnej powieści
kompozycja zamknięta – przeciwstawiana zazwyczaj kompozycji otwartej; charakteryzuje się ścisłym
zespoleniem wszystkich elementów kompozycyjnych dzieła literackiego, dążeniem do wyraźnego
zarysowania początku i końca utworu, logicznego połączenia zdarzeń; występuje w eposie bohaterskim,
tragedii klasycystycznej, nowelistyce
podwójna narracja – narracja prowadzona równolegle przez dwóch różnych narratorów; w Lalce są nimi obiektywny
narrator odautorski w trzeciej osobie oraz subiektywny narrator w pierwszej osobie (Rzecki) w Pamiętniku starego subiekta
przezroczysta narracja – inaczej styl przezroczysty, charakterystyczny m.in. dla powieści realistycznej; jest to taki
sposób pisania, który powoduje, że uwaga czytelnika skupia się na przedmiocie opisu, a nie na tworzywie, czyli języku
Ignacy Rzecki – idealista polityczny
Ten stary subiekt i przyjaciel Wokulskiego jest jedną z barwniejszych postaci w powieści.
Jest przedstawicielem pokolenia, które już odchodzi – doktor Szuman po jego śmierci mówi,
że właśnie odszedł ostatni romantyk. Rzeczywiście, swoim zachowaniem i poglądami jest subiekt
człowiekiem minionej epoki. Zdradza to każdy szczegół jego charakterystyki – począwszy od stroju
a na cechach osobowości skończywszy. Rzecki jest osobą bardzo dobrze poukładaną, od kilkudziesięciu
lat żyje dokładnie ustalonym rytmem. Jest dobrym i rzetelnym pracownikiem oraz oddanym przyjacielem
Wokulskiego. Obowiązki subiekta traktuje jako życiową powinność, stara się wypełniać je jak najskrupulatniej.
Być może daje mu to poczucie, że jest potrzebny – początkowo uważa, że bez jego codziennego nadzoru
sklep przestałby funkcjonować. Kiedy zaczyna dostrzegać, że tak nie jest rozpoczyna się wielkie rozczarowanie
i osamotnienie subiekta, zwłaszcza że pokrywa się to w czasie z zalotami Wokulskiego, który nie ma czasu dla
dawnego przyjaciela. Mimo to Rzecki do końca broni kupca przed plotkami, posądzeniami o szaleństwo czy
bankructwo, do końca pragnie jego szczęścia.
Najważniejszą cechą znamionującą Rzeckiego jest jego zamiłowanie do politykowania.
Jako romantyk nieuleczalnie wierzy w odzyskanie niepodległości z pomocą rodu Bonaparte.
Również ten mit zostanie obalony – w 1879 r. Napoleon IV ginie w bitwie z Zulusami.
Subiekt jednak nawet wtedy nie chce do końca w to wierzyć. To właśnie Rzecki namówił Wokulskiego
do udziału w powstaniu styczniowym i od tej pory ciągle spekuluje, że Stach na pewno musi mieć coś
wspólnego z polityką. Nie chce uwierzyć, że wszystkie szaleństwa na jakie decyduje się przyjaciel wynikają
z miłości do kobiety. W swojej naiwności, niemal dziecięcej wierzy w porządek świata. Jawi się jako postać
niezwykle pozytywna, sympatyczna. Do końca pozostaje dodatnio oceniana postacią, jednak wyraźnie widoczne
jest w nim rozczarowanie światem. Najtragiczniejsze jest to, że większość rozczarowań Rzeckiego wynika
z postępowania Wokulskiego.
Pod koniec powieści brak Rzeckiemu tego początkowego humoru, z którym opowiadał o tym,
że jako staremu kawalerowi podoba mu się wspólnota żon, głoszona przez socjalistów.
Jest za to coraz więcej goryczy, poczucia pustki i osamotnienia. Gdy wydaje się, że być może zdecydował
się wyrwać z ogarniającego go marazmu ostateczny „cios” zadaje mu Szlangbaum. Żyd godzi w jego poczucie
obowiązku, w traktowanie pracy jako powinności ludzkiej, a nie smutnej konieczności. Serce romantyka nie
jest w stanie tego znieść.
Ostatni romantyk w „Lalce” – Ignacy Rzecki
Stary subiekt urodził się w niezbyt zamożnej o patriotycznych tradycjach.
Patriotyzm zaszczepił w nim od najmłodszych lat ojciec, który był zagorzałym
zwolennikiem sprawiedliwego oraz zbawiającego narody Napoleona. Jako młody chłopak
został oddany do sklepu Minclów, by uczył się zawodu subiekta. Szybko okazało się, że jest
doskonałym materiałem na przyszłego sprzedawcę. Uwielbiał swoją pracę, a Minclów uważał za swą rodzinę.
Rzecki nie zawahał się, gdy nadarzyła się okazja wcielenia młodzieńczych ideałów w czyn i razem z Augustem Katzem wyruszył na Węgry, by walczyć pod wspólnymi sztandarami o narodów.
Za swą odwagę został nawet doceniony. Niestety, powstanie nie przyniosło spodziewanych rezultatów.
Przyjaciel Rzeckiego, nie mogąc pogodzić się z klęską targnął się na własne życie. Również Ignacy boleśnie przeżył klęskę.
Przez dwa lata krążył bez celu po Europie aż zatrzymano go, gdy chciał przekroczyć granicę i został osadzony w więzieniu.
Udało mu się po roku wrócić do sklepu Minclów.
Ignacy Rzecki żył bardzo skromnie. Wiódł spokojne życie starego kawalera, który żył jedynie problemami sklepu.
Zajmował mały pokoik sąsiadujący przez ścianę ze sklepem. Dzięki temu cały czas mógł wszystko doglądać.
Pierwszy był w pracy i jako ostatni zamykał sklep. Nie narzekał na monotonię, chociaż jego dni były do siebie bardzo podobne.
W pełni rolę drugiego , to z jego poznajemy przeszłość Stacha Wokulskiego - głównego bohatera "Lalki".
Właściwie Rzecki zarządza sklepem sam, bo Stach pochłonięty jest zdobywaniem serca lodowatej Izabeli Łęckiej.
Za to oddanie nie spotyka go jednak żadna nagroda. Umiera nie zobaczywszy Stacha u boku ukochanej kobiety i nie doczekawszy zbawcy Napoleona.
Rzecki był jakby z innego świata, bo jego poglądy nie pasowały do nowych czasów, ale nie robił nic, by się przystosować.
Konserwatywny w poglądach politycznych liczył wciąż na nadejście nowego Napoleona i w walce zbrojnej wciąż dostrzegał
metodę na odzyskanie niepodległości. To trwanie w światopoglądzie przeszłości, hołdowanie starym ideałom, nawet tym tak
mocno skrytykowanym przez pozytywistów, jak zbrojna walka o wolność sprawiają, że Rzecki uchodzi w swym otoczeniu za
dziwaka i . Do tego przyczynił się tez specyficzny tryb życia Ignacego, którego świat ograniczał się jedynie do
sklepu i problemów ukochanego Stacha. Subiekt uważany jest za niegroźnego dziwaka. Wokulski zastępuje mi syna. Rzecki przeżywa jego porażki, stara się wyręczać go w prowadzeniu sklepu, co zresztą robi doskonale. Ignacy chciałby przekazać
Wokulskiemu swe ideały, ten jednak, mimo że ma dusze romantyka, nie jest zainteresowany bonapartyzmem, zbyt dobrze zna
polityczną rzeczywistość. Szczytem dla starego subiekta byłoby ujrzenie u boku Stacha odpowiedniej wybranki.
Kobiety, która szanowałaby go i kochała za to jaki jest, a nie za jego pieniądze.
Ponadto Rzecki w "Lalce" jest drugim narratorem, subiektywnie komentuje wydarzenia, ocenia je. zabawy Rzeckiego
lalkami w sklepie zamyka i otwiera Rzeckiego subiekta. Zabawa ma charakter symboliczny, bo przypomina układy
społeczne panujące w . Arystokraci niemrawo pociągają za sznurki, a pozostali członkowie społeczeństwa to marionetki,
niezdolne do samodzielnego działania. Czekają na objecie przywództwa przez arystokrację, ale ona zbyt zajęta jest własnym wygodnictwem.
Można też sceny te odczytywać jako aluzję do ślepego zakochania się Wokulskiego w Izabeli. Ona pociąga za sznurki, a on jest
marionetka w jej rękach, bezkrytycznie, ponosząc ofiary realizuje jej kaprysy. Wszystko to czyni przecież nadaremnie, bo Izabela
nigdy nie będzie do niego należała. Taka właśnie jest miniatura czasów, w jakich żyje Rzeckie. Jego wizja otaczających go problemów
społecznych, politycznych, i tych najbliższych jego sercu, kłopotów Stacha Wokulskiego. Zatem Rzecki to człowiek samotny w swych poglądach. Reprezentant ostatniego ogniwa romantyków, ale też ostatni z grona
doskonałych, profesjonalnych i uczciwych subiektów. Jego postać może wzbudzać sympatie czytelników. Tak wiernego przyjaciela wielu mogłoby pozazdrościć Wokulskiemu. Szkoda, że Stach tego nie doceniał i dopiero po śmierci Rzeckiego przyszła zbyt późno tragiczna refleksja.
[ Pobierz całość w formacie PDF ]