Lew - Starowicz - Seks dojrzały(1), E-BOOK
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
tytuł: "Seks dojrzały"
autor: DRN.MED Zbigniew Lew-STAROWICZ
tekst wklepał: dunder@poczta.fm
OPRACOWANIE GRAFICZNE: MAGDALENA WOlniICKA i MICHAŁ MARYNIAK WARSZAWA 1985
PAńSTWOWY ZAKłAD WYDAWNICTW LEKARSKICH
Copyright by Zbigniew Lew-Starowicz, 1985
Opracowanie graficzne
Copyright by Michał Maryniak, 1985
Recenzent prof. dr hab. med. Longin Marianowski
Redaktor mgr Teresa Materłowska
Redaktor techniczny Ewa Ziemczonek
Korektor Maria Wesołowska
ISBN 83-200-0957-X
* * *
WSTęP
Po ukazaniu się "Seksu partnerskiego" spotkałem się z pytaniem, czy nie należałoby napisać jakby drugiego tomu, adresowanego do bardziej dojrzałej wiekiem populacji. Zachęciło mnie to do napisania pracy będącej w pewnym sensie kontynuacja "Seksu partnerskiego". Większość prac popularnonaukowych z zakresu seksuologii poświęcona jest stosunkowo młodym wiekiem Czytelnikom, natomiast tylko niektóre z nich poruszają specyficzne problemy wieku dojrzałego.
W wielu krajach tego typu prace adresowane są do różnych grup wiekowych. Ma to swoje uzasadnienie w pewnej inności psycho-seksualnej pokoleń, inności przyczyn oraz przebiegu zaburzeń seksual-nych oraz problemów partnerskich.
W "Seksie dojrzałym" przedstawiam swoje własne poglądy, opar-te na doświadczeniach terapeutycznych oraz badaniach naukowych. Podobnie jak w pięciu poprzednich książkach, tak i w tej pragnę podziękować moim pacjentom, ich partnerom oraz autorom listów kierowanych do redakcji "ITD", "Zwierciadła", "Magazynu Ro-dzinnego", a także na adres Przychodni Lekarskiej Towarzystwa Rozwoju Rodziny w Warszawie, za otwarcie się ze swymi problemami, co umożliwiło mi napisanie tej pracy.
Chciałbym również podziękować wszystkim tym, którzy współpra-cowali ze mną w badaniach naukowych i programach badawczych za wspieranie mnie życzliwością i pomocą w mojej wieloletniej pracy nad tymi problemami.
Mam nadzieję, że "Seks dojrzały" wielu Czytelnikom ułatwi zro-zumienie trudnych i tak intymnych problemów życia partnerskiego oraz skłoni ich do szukania pomocy, a innym Ś być może Ś umożli-wi uniknięcie wielu konfliktów.
Określona objętość pracy narzuciła konieczność selekcji materiału, wybrania tego, z czym spotykałem się najczęściej oraz przekazania tego, co może okazać się przydatne. Pominięte zostały całe rejony seksu wieku dojrzałego, np. zachowania dewiacyjne, przestępczość seksualna (te tematy zostaną opracowane w odrębnej publikacji), powiązania seksu ze strukturą rodziny, dylematy i kontrowersje świa-topoglądowe iłd. Pracę tę pisał lekarz i stąd określona perspektywa seksu dojrzałego.
Czy "Seks partnerski" i "Seks dojrzały" traktuję jako zakończoną całość? Odpowiedź na to pytanie pozostawiam Czytelnikom.
* * *
U PROGU SEKSU DOJRZAŁEGO
DOJRZAŁOŚĆ PSYCHICZNA
"Seks dojrzały" dotyczy zarówno dojrzałego wieku, jak i dojrzałości psychicznej i psychoseksualnej. Zdawałoby się, iż są one ze sobą w sposób naturalny powiązane, ale niekoniecznie tak bywa. Potocznie uważa się, że wiek dojrzały następuje po okresie dojrzewania (adolescencji); u mężczyzn zaczyna się około 22Ś25 roku życia, a u kobiet około 19Ś22 roku, natomiast jego zakończeniem staje się jesień życia, czyli okres po przekwitaniu. Wiek dojrzały obejmuje zatem średnio 30Ś40 lat życia człowieka, w którym realizuje on różnorodne cele i zadania życiowe: zawodowe, małżeńskie, rodzicielskie, społeczne, osobowościowe. Istnieje również potoczne określenie pełni wieku, czyli najlepszych możliwości twórczych, zdrowotnych, aktywności, wiłalności, męskościkobiecości. U kobiet ma ona obejmować trzydzieste i czterdzieste lata życia, a u mężczyzn drugą połowę lał trzydziestych aż do andropauzy (przekwitania). Wiek dojrzały powinien wiązać się z dojrzałością psychiczną, która obejmuje różne cechy: Obiektywna wiedza o sobie. Poznanie własnego JA, własnych wad i zalet, możliwości i ograniczeń jest procesem długotrwałym, niekiedy bolesnym, człowiek bowiem poznaje również i ciemne strony swej natury. Samowiedza czasem bywa przeżywana dramatycznie, ale jest to normalny proces wzrostu i wymaga akceptacji siebie. Dzięki temu nasze kontakty z innymi stają się bardziej autentyczne, tolerancyjne, gdyż z postawy "nad" wobec innych przechodzi się do postawy partnerskiej równości, Osiągnięcie dystansu wobec własnego JA. Wyrazem zdrowia psychicznego i dojrzałości jest umiejętność przyjęcia postawy dystansu wobec siebie, pewnej autoironii, humoru. Ustalenie systemu wartości (celu i sensu życia, norm i zasad), który stanowi oś integracji osobowości. Dzięki niemu nasze czyny i zachowania nabierają świadomie planowanego działania, a potrzeba zachowania wierności temu systemowi wartości umożliwia osiąganie harmonii i ładu we własnym JA. Przechodzenie od egocenfrycznego JA do postaw alfrui stycznych, umiejętności wczuwania się w przeżycia innych ludzi, nawiązywania z nimi przyjaźni, okazywania zainteresowania, ofiarności. Prawda wobec siebie i obiektywizacja innych. Zdarza się dość często, iż innym ludziom przypisujemy własne uczucia i motywacje, a niekiedy generalizujemy nasze osobiste doświadczenia. Dojrzałość psychiczna polega na oddzielaniu własnego świata od świata innych ludzi, na traktowaniu doświadczeń życiowych jako jednego z wielu wariantów, a nie powszechnie obowiązującego prawa. Pełna realizacja swych zainteresowań, możliwości twórczych, zadań życiowych, partnerskich i przyjmowanie za nią poczucia odpowiedzialności. Umiejętność rozwiązywania konfliktów przez szukanie ich źródeł oraz optymalnej strategii ich rozwiązania, dostosowanej do sytuacji i osób. Stawianie sobie realistycznych zadań oraz ich osiąganie, umiejętność skutecznego działania, unikanie konformizmu. Tolerancja wobec innych poglądów, zdolność do miłości, współdziałania z innymi, umiar, umiejętność radowania się życiem mimo przeciwności losu. Traktowanie życia jako w dużym stopniu zależnego od siebie, a nie zdeterminowanego przez czynniki zewnętrzne, los, fatum. Dojrzałość psychiczna jest niezależna od poziomu wykształcenia, jest równoznaczna z mądrością życiową, zwłaszcza gdy został zachowany zdrowy rozsądek i umiejętność wyciągania wniosków z obserwacji i różnych doświadczeń życiowych. * * * DOJRZAŁOŚĆ SEKSUALNA
Dojrzałość seksualna wiąże się zarówno z dojrzałością biologiczną, jak i psychiczną oraz partnerską. Dojrzałość biologiczna jest wprawdzie osiągana w okresie adolescencji, ale jej pełny rozkwit przypada na wiek dojrzały; u kobiet często osiąga apogeum po porodzie. Dojrzałość psychoseksualna natomiast polega na osiąganiu pełnej męskościkobiecości, zdolności tworzenia więzi partnerskiej, trwałego związku uczuciowego, wzajemnie satysfakcjonującego życia seksualnego, ars amandi, wzajemnej odpowiedzialności za życie seksualne oraz jego następstwa. W życiu seksualnym dojrzałość polega m.in. na umiejętności sterowania własnymi reakcjami seksualnymi, znajomości "mapy ciała" (stref erogennych u siebie i partnera), tworzeniu optymalnej ars amandi dostosowanej do poziomu wzajemnych potrzeb i oczekiwań, na trosce o uatrakcyjnianie współżycia oraz własnej męskościkobiecości, wzajemnym pomaganiu sobie w wypadku pojawienia się problemów we współżyciu, traktowaniu seksu z pewnym przymrużeniem oka, jako strefy życia ważnej, przyjemnej, ale nie najważniejszej. Życie seksualne jest traktowane jako wyraz miłości, postaw do siebie partnerów, forma tworzenia więzi, radosne bycie razem, zjednoczenie osobowe. Jego piękno i urok wymaga pielęgnowania i współpracy partnerów. Istotna jest tu wiedza o prawidłowości seksu w różnych fazach życia, związku, o specyfice psychoseksualnej płci. Problemom dojrzałości seksualnej jest w zasadzie poświęcona cała książka, tu są sygnalizowane jedynie pewne idee. Dojrzałość seksualna obejmuje również istnienie określonej formacji psychoseksualnej, czyli systemu wartości, postaw, refleksji wiążących seks z celem i sensem życia. W wieku dojrzałym po przeminięciu okresu ,,burzy i naporu", różnych złudzeń, w wyniku nabycia doświadczeń powstaje swoista filozofia życia, w której i sfera seksu ma swoje trwałe, ustalone miejsce. Dla jednych seks jest przyciąganiem inności, dla drugich podporządkowaniem prawom natury, dla jeszcze innych źródłem napięcia między naturą a kulturą, wyrazem miłości, jedną z relacji więzi partnerskiej, etapem osobowościowej ewolucji od Erosa do Cariłas iłd. We wszystkich systemach światopoglądowych seks zostaje poddany określonym normom, ideom i w nich również istnieje koncepcja dojrzałości seksualnej. Dojrzałość ta jest zatem wynikiem wielu mechanizmów, wpływów, ale przede wszystkim refleksji i obserwacji życia, znalezienia swego miejsca w życiu. Dojrzałość seksualna nie boi się seksu ani nie wynosi go na piedestał, nie traktuje go jako jedynie zabawy czy powinności, obowiązku, dostrzega w nim piękną i dobrą dziedzinę życia.
* * *
DOJRZAŁOŚĆ WIĘZI PARTNERSKIEJ
Dojrzałość seksualna, psychiczna, znajomość etapów więzi partnerskiej, rodzicielstwo umożliwiają tworzenie dojrzałej więzi partnerskiej. Polega ona na poznaniu wszystkich zakresów "od" i "do" między partnerami, obszarów konfliktogennych i radosnych, uszczęśliwiających. Partnerzy kreują określony styl bycia razem, codzienności, optymalnie dostosowany do ich osobowości i wa-11 runków. Dzięki łemu wzajemnie pomagają sobie w osiąganiu pełni osobowości i więzi. Więź partnerska obejmuje określone sfery, do których należą: Więź uczuciowa, miłość Więź psychiczna (intelektualna, charakterologiczna) Więź seksualna Więź rodzicielska Więź wolnego czasu Więź domu (gospodarstwa domowego) Więź materialna Więź męskokobieca Byłoby ideałem, gdyby wymienione typy więzi były udane i na najwyższym poziomie wzajemnie odczuwanej satysfakcji. Często się zdarza, iż w danym związku istnieje rozbieżność w jednym rodzaju więzi, ale generalna ocena satysfakcji z takiego związku może być pozytywna. Więź uczuciowa polega na zdolności wczuwania się w przeżycia, w nastrój drugiej osoby, współprzeżywania z partnerem tych stanów, przyjaźni i poczucia bliskości, miłości. W wieku dojrzałym zapewne mniej jest nastrojowości i sentymentalizmu, bardziej typowych dla wczesnego etapu związku partnerskiego, ale za to więź uczuciowa potrafi być bardziej stabilna, trwała, a niekiedy przyjmuje wręcz charakter telepatyczny, kiedy partner wyczuwa, co się dzieje u jego współpartnera, porozumiewa się z nim na odległość. W młodszym wieku więź uczuciowa potrafi być silna w chwili bycia razem lub w marzeniach, tymczasem w wieku dojrzałym obejmuje i codzienność życia partnerów, mających jakby poczucie stałej bliskości drugiej osoby. Więź seksualna w wieku dojrzałym nabiera stabilizacji, niekiedy rutyny. Dobrze przystosowany seksualnie związek partnerów, którzy stworzyli własną ars amandi, dostarcza im wiele satysfakcji. Nie jest prawdą stwierdzenie, iż atrakcyjność seksualna nieuchronnie spada, że musi nastąpić znudzenie osobą partnera, monotonia. Udana więź seksualna m.in. polega na tym, że partnerzy, mimo upływu lat, czują pociąg do siebie, a seks jest dla nich atrakcyjny w ich własnym wydaniu. Nieraz jestem świadkiem wynurzeń pełnych zaskoczenia: ,,po tylu latach czuję się jakbym była nadal jego narzeczoną", "nie dostrzegam upływu wieku". Czasem się mówi, że obiektywnie malejąca atrakcyjność ciała drugiej osoby jest powszechnie obowiązującym prawem. Okazuje się jednak, iż w wielu udanych związkach nie odczuwa się żadnego zaniku atrakcyjności ciała partnera, mimo zmiany jego jędrności, wyglądu. Więź seksualna w wieku dojrzałym nie we wszystkich udanych związkach jest sielanką, zdarzają się bowiem okresy różnych zaburzeń, spadku libido, pogorszenia spraw-12 ności seksualnej, ujawnia się też i wpływ wieku, odmienności płci. Jednak w udanym związku nie jest to dramatem, istnieją bowiem na tyle atrakcyjne pozaseksualne więzi, iż niedomagania w tej dziedzinie nie umniejszają poczucia satysfakcji z bycia razem. Więź psychiczna polega na przystosowaniu charakterologicznym partnerów, co nie jest jednoznaczne z upodobnianiem się. Zdarza się wprawdzie, iż w udanych związkach partnerzy stają się podobni do siebie fizycznie i psychicznie, w wielu jednak innych istnieje wyraźna rozbieżność w poszczególnych cechach charakterologicznych, ale po pterwsze jest ona akceptowana, a po drugie - lubiana. W wielu sprawach rozwodowych podkreśla się jako motyw rozpadu więzi tzw. różnicę charakterów. Jest to bardzo względne pojęcie, ponieważ ta różnica danych cech dla jednego związku przyjmuje charakter "od", a dla drugiego "do". Innym elementem więzi psychicznej jest wspólnota zainteresowań. Bywa, że partnerzy mają identyczne hobby, pasje, fascynacje zawodowe, naukowe i odczuwają dzięki temu lepszą wspólnotę psychiczną. Bywa jednak i tak, iż zainteresowania partnerów są odmienne, ale umiejętność wczuwania się w to, co myśli partner, zbliżenie się do jego pasji czy hobby jest równie spajającym czynnikiem co identyczność tych zainteresowań. Stąd jedni wolą jako partnera osobę o podobnych zawodach, zainteresowaniach, inni partnera odmiennego w tym względzie, ale ujawniane wzajemnie zaciekawienie światem psychicznym drugiej osoby stanowi ważny element integrujący więź psychiczną. Więź rodzicielska polega na zjednoczeniu zainteresowań i postaw wychowawczych partnerów wobec dziecka, na przeżywaniu MY w więzi z dzieckiem, ale w udanym związku istnieje rozdzielenie więzi partnerskiej jako autonomicznej wobec rodzicielstwa. Inaczej mówiąc matka nie zatraca się w swym macierzyństwie i nie przesuwa męża na drugi plan w świecie swych zainteresowań i uczuć. W udanym związku partner dzięki dziecku jest jeszcze bardziej bliski i kochany, a uczucia rodzicielskie są odrębnym światem. Miłość partnerska i rodzicielska nie stapiają się w jedno, stanowią odrębne światy. Udana więź rodzicielska polega również na tym, iż partnerzy przyjmują zgodny system wychowawczy, norm i zasad oraz podział obowiązków opiekuńczych, wobec dziecka ujawniają postawy zgodne, a nie rozbieżne, co mogłoby służyć do manipulowania nimi przez dziecko. Jednocześnie kobieta zna inność miłości ojcowskiej, a mężczyzna inność miłości matczynej, o czym tak pięknie pisał Erich Fromm w "Sztuce miłości". W udanym i dojrzałym związku partnerskim więź wolnego czasu polega na tym, że partnerzy pragną spędzać go razem, choć niekoniecznie identycznie. W jednych związkach wspólne hobby jednoczy partnerów w formie spędzania wolnego czasu, w innych odmienność upodobań sprawia, iż partnerzy realizują swe pasje, ale przeby-13 wają razem. Potrzeba wspólnego spędzania wolnego czasu, choćby każde z partnerów zajmowało się czymś innym, jest wyrazem atrakcyjności więzi między nimi. Nieraz sądzi się, że to sprawa rutyny i przyzwyczajenia, ale jeżeli są one dla partnerów źródłem satysfakcji, to należy uznać, iż spełniają rolę więziotwórczą. Więź materialna i organizacja życia codziennego są najczęściej w tych związkach ustabilizowane. Udana więź partnerska polega na tym, iż partnerzy mają harmonijny i akceptowany wzajemnie podział ról i obowiązków w domu, podobny pogląd co do podziału budżetu, a stopniowo pomnażany majątek nie stanowi dla nich jedynie wartości materialnej, ale jest i wspomnieniem wspólnej drogi, przeżyć, starań, zabiegów, cząstką ich życia i znajduje się w nim część ich JA. Może właśnie dlatego nie chcą pozbywać się wielu rzeczy, a gdy jedno z nich pozostaje samo, np. w wyniku śmierci współpartnera, pieczołowicie przechowuje wszystkie jego rzeczy, dzięki czemu odczuwa obecność partnera. Inni robią odwrotnie, niszczą lub pozbywają się wszystkiego, co przypomina im partnera, ból jest bowiem zbyt duży. Więź męskokobieca polega na tym, iż partnerzy utworzyli związek z ulubionym typem męskościkobiecości, dzięki czemu więź ta jest dla nich atrakcyjna. W udanym i dojrzałym związku partnerzy niezależnie od wieku czują się wobec siebie Kobietą i Mężczyzną, zabiegają o siebie, troszczą się o własną atrakcyjność. Często moim pacjentom i znajomym proponuję, aby określili razem ze swym partnerem wspomniane typy więzi partnerskiej ocenami jak w szkole. Jest to dość prosty test atrakcyjności więzi małżeńskiej.
* * *
TYPY WIĘZI PARTNERSKIEJ
W wieku dojrzałym partnerzy przeszli przez okres poznawania siebie, przystosowywania i tworzą wspólnotę o ustabilizowanym charakterze. Będzie ona przechodzić przez różne fazy wzrostu, konfliktów, ale typowa interakcja partnerów została osiągnięta. Nie ma żadnego idealnego modelu więzi partnerskiej. Jednym bardziej odpowiada podobieństwo charakterologiczne, innym dobre przystosowanie seksualne, jeszcze innym wspólnota zainteresowań lub wszystko razem. Poniżej będą omówione dla przykładu niektóre typy więzi, gdyż przedstawienie wszystkich spotykanych w życiu wariantów wymagałoby odrębnego opracowania. r Więzi między partnerami można sprowadzić do kilku typowych: Związek przystosowany Partnerzy stworzyli harmonijny układ więzi, codziennego bycia razem. Akceptują swoją inność, wady i zalety. Istnieje podział ról i obowiązków. Mają poczucie, iż potrafili stworzyć układ odpowiadający im wzajemnie i stopniowo poczucie MY spaja się w jedno. Tego typu więź powstaje wówczas, gdy partnerów łączy miłość oraz dojrzałość. Związek dysharmoniczny Partnerzy w jakimś typie relacji odczuwają rozbieżność, która nie daje im poczucia pełni harmonii i więzi. Istnieją inne relacje, które oceniają jako udane, ale do szczęścia i harmonii brakuje im tej jednej i okresowo pojawiają się na tym tle konflikty. Rozbieżność relacji może dotyczyć np. odmiennych postaw wobec upodobań seksualnych, częstotliwości współżycia, podziału obowiązków w domu, stylu kontaktu z rodziną itp. W związku przeważa generalnie "do", ale "od" w danej relacji rodzi okresowe konflikty. Związek egocenhyczny Partnerzy nie stworzyli więzi MY, tworzą raczej federację państw o odrębnych ustrojach i tradycjach. Jak długo są zaspokajane ważne potrzeby partnera, tak długo może oceniać on ten związek pozytywnie. Jeśli jednak dana potrzeba nie jest zaspokajana, to w związku narasta konflikt, rozczarowanie, domaganie się świadczeń i każde z partnerów eksponuje w tym konflikcie własne JA jako wiodące i decydujące. W wielu wypadkach równowaga w tych związkach wynika z powstania układu, strategii, jeżeli jednak jej nie ma, związek zaczyna tracić sens bytu. Jeżeli partnerzy nie decydują się na formalne rozstanie, np. z powodu dzieci, majątku iłp., związek staje się tylko formalny, nie ma w nim więzi osobowej partnerów. Związek opiekuńczy Jedno z partnerów wobec drugiego przyjmuje postawę rodzica, zaspokaja potrzeby opiekuńcze. Tego typu związki są najczęściej spotykane w przypadku partnerów z dużą różnicą wieku. Mogą one być udane i harmonijne, Związek ;'ako umowa Niekiedy związki tworzą się na zasadzie świadomej, a częściej nieświadomej umowy; dotyczy to związków zawartych z rozsądku, a nie uczucia; mamy zatem relację typu: "Jestem z Tobą, bo potrzeba mi..." np. mieszkania, pracy, bo mi to umożliwi karierę itp. Jak długo istnieją warunki tej umowy, tak długo trwa jego atrakcyjność. Z chwilą zaspokojenia celu sens takiego związku przestaje 16 istnieć. Niekiedy tego typu związki zawierają kobiety o nie zaspokojonym instynkcie macierzyńskim, Związek z zaślepienia Niektóre związki powstają w wyniku fascynacji seksualnej partnerem. Ale później, kiedy atrakcyjność ta zmniejsza się, a dzieci, urządzony dom, gospodarstwo są rzeczywistością, nad którą nie można przejść do porządku dziennego, narasta stopniowo poczucie rozczarowania. Gdyby można było cofnąć przeszłość, nie wybrałoby się tego partnera na towarzysza życia. Część tych związków powstaje w wyniku ciąży. Wymienione wyżej typy więzi partnerskiej nie obejmują wszystkich wariantów, niektóre zostaną omówione dokładniej w następnych rozdziałach. Typy więzi nie mają również charakteru statycznego, wiele z nich nachodzi na siebie. W związkach partnerskich w miarę upływu lał następuje ewolucja typu więzi w wyniku rozwoju nowych potrzeb, doświadczeń, przeżyć. Ewolucja ta może zmierzać ku wzbogacaniu więzi, w innych do ubożenia, ale zdarza się również, że kierunek ewolucji więzi partnerskiej przekracza ramy istniejącego związku i nowe potrzeby są realizowane w następnym. Utarło się dość powszechnie przekonanie, że niepowodzenie danego związku jest wyrazem osobistego niepowodzenia lub niedojrzałości partnerów. Zdarza się jednak, i to nie tak rzadko, że optymalna więź partnerska ma warunki powstania w nowym związku. Byłoby ideałem, gdyby każdy związek małżeński miał optymalną więź partnerską, pozytywną ewolucję, elastyczność dostosowaną do potrzeb, wieku, sytuacji.
* * *
SAMIEC, SAMICA
W publicystyce kreuje się model związku partnerskiego opartego na więzi uczuciowej, erotycznej, z umiejętnością dialogu i współpracy. Mówi się też o potrzebie rozwoju osobowości partnerów w związku, wspólnocie zainteresowań iłp. Kreowanie danego modelu (zmiennego w poszczególnych fazach kultury) nie jest wymysłem, wyraża pewną prawidłowość i zapotrzebowanie społeczne. Przyjrzyjmy się np. modelom związku w okresie zaborów, w okresie międzywojennym Ś inne były w nich role kobiece i męskie, inne cnoty idealnej żony czy męża. Można nawet powiedzieć, że współcześnie kreowane modele mocniej akcentują miłość i więź erotycznopartnerską. Nie oznacza to jednak, że lansowany model jest jedynym funkcjonującym i stanowi cel dążeń wszystkich związków. Są ludzie szczęśliwi w związku odbiegającym od tego modelu. Istnieją u nas związki patriarchalne, matriarchalne, łączące się ze względu na wspólnotę interesów, nastawione jedynie na dziecko, związki z rozsądku, złączone światopoglądem, z duża różnicą wieku, z niedoborem seksualnym, czy nawet bez współżycia, w których partnerzy czują się szczęśliwi i nie odczuwają potrzeby zmian. Można dyskutować, czy są to związki dojrzałe czy niedojrzałe, można szukać mechanizmów doboru partnerów - określać szansę na przyszłość, krytycznie oceniać w niektórych minimalizm, a w innych maksymalizm. Nie zmienia to faktu, że ludzie tworzą związki odmienne od kreowanego modelu i że jest im w nich dobrze. Również miłość nie ma patentu na więź partnerską, może bowiem powstać i pogłębiać się w związkach nietypowych. Znając różne typy związków, 18 osobiście opowiadam się za partnerskim, opartym na miłości, fascynacji erotycznej i wspólnym świecie wartości. Osobnego omówienia wymagają związki powstałe w wyniku określonych oczekiwań, które bulwersują otoczenie i rodzą niepokój co do ich normalności. Otóż są osoby nie czujące potrzeby partnerstwa psychicznego czy wspólnoty psychicznej, zależy im natomiast na fascynacji erotycznej wynikającej z samczości, samiczości drugiej osoby. Zwykle dominują w nich; głębsza wrażliwość zmysłowa, naturalny zapach, potrzeba męskiej zdobywczości, połączona z pewną nawet brutalnością, potrzeba kobiecej uległości i oddania, potrzeba wywoływania zainteresowania swoją budową. Partnerzy należą do dwu oddzielnych światów psychicznych, ale fascynuje ich odmienność zmysłowa płci partnera. Padają niekiedy zwierzenia typu: ,,Odpowiada mi jego pewna brutalność w zdobywaniu mnie, jego owłosiona klatka piersiowa, zapach skóry". Z chwilą gdy partner usiłuje przejść na poziom więzi i wspólnoty psychicznej, zaczyna tracić swój urok. Tego typu związki samczosamicze bywają trwałe, udane i szczęśliwe, nie są jednak jednorodne. Do najczęstszych typów można zaliczyć: Związki między osobowościami prymitywnymi. Każde z partnerów żyje we własnym świecie, niedostępnym lub obcym drugiej osobie. Dominuje więź zmysłowoseksualna. Związki między partnerami z bardzo bogatą i Jakby samowystarczalną osobowością. Partnerzy żyją w swych bogatych zamkniętych światach odmiennych zainteresowań, wartości. Realizują siebie w sposób twórczy. Związek tego typu jest dla nich jakby innym światem, relaksem, mają potrzebę przechodzenia ze świata intelektu, wyobraźni do świata bodźców zmysłowych, konkretnych, mocno wyrażanych. Czują w sobie jakby obecność, współistnienie dwu natur, które akceptują. Istnieje tu zatem partnerstwo na określonym poziomie. Związki nierówne, np. partner z bogatym światem wewnętrznym, intelektualnym, estetycznym, stale rozwijający się i bogacący swą osobowość dobrze czuje się z partnerem zmysłowym, działającym seksualnie, we współżyciu z którym przechodzi się jakby na inny poziom kontaktu. Może on dopełniać osobowość lub wyrażać jej inną naturę. Druga osoba może nie dorastać poziomem intelektualnym, ale stanowi konieczne i upragnione uzupełnienie. Jeden ze znamienitych naszych naukowców powiedział mi kiedyś z rozbrajającą szczerością: "Dzięki niej wypoczywam, relaksuję się, zwalniam się z myślenia na wysokich obrotach, kocham ją za to, że jest taka nieskomplikowana, zwierzęco naturalna". Związek ten jest udany po 20 latach trwania, mimo że jego świat jest dla niej absolutnie niedostępny i obcy. Znajomi natomiast współczują mu i zdziwieni pytają, "co on w niej widział?". 2 19 W tego typu związkach istnieje jakby polaryzacja osobowości - zjawisko nie tak znów rzadkie. Zauważmy, że bardzo często powstają związki z partnerem nie będącym w typie, czyli źródłem zainteresowań i fascynacji staje się odmienność. Znany to mechanizm w typowych romansach i przygodach. W takich związkach odmienność jest właśnie ich źródłem powstania, fascynacji i trwałości. Często związki takie bywają przez osoby postronne określane jako nienormalne, chyba zboczone lub też będące efektem uwiedzenia naiwnej osoby. Oczywiście, że trafiają się przypadki wyprowadzenia w pole partnera, który nawet nie przypuszcza, co kryje w sobie osobowość współpartnera, jego przeszłość, że operował on doskonałą techniką udawania, stwarzania pozorów i zdobywania. Wiele jednak związków nietypowych dla otoczenia powstaje z autentycznej potrzeby psychicznej inności partnera i z pragnienia stworzenia więzi samczosamiczej. Jest jeszcze inny mechanizm, o którym warto wspomnieć. Wiele osób z czasem gubi swoją płciowość, kobiecość czy męskość, stając się osobą aseksualną. Przebywanie w środowisku ludzi snobizujących się na inłelekłualizm lub akcentujących własny rozwój intelektualny czy zawodowy sprawia, że widzi się w nich przede wszystkim mózg, zawód, pracę, a nie płeć, erotyzm, których się pozbawili. Są to często idealni koledzy i współpracownicy, ale aseksualni. Stąd poszukiwanie i oczekiwanie skrajnej odmienności, w której płciowość i erotyzm są bujne, autentyczne, żywe. Kto wie, czy ten ostatni mechanizm nie jest najistotniejszy w motywacji powstawania tych nietypowych związków. Sam często stwierdzam, że wiele osób rozwija swoją osobowość nierównomiernie, z przeakcentowywaniem roli intelektu, fachowości, a z niedoborem rozwoju uczuciowości, wdzięku, męskościkobiecości.
* * *
OSOBOWOŚCI NIETYPOWE
Wychowani w tradycjach harmonii antycznej, w autorytecie dla współczesnej wiedzy mamy naturalną skłonność do kategoryzowania innych, inaczej mówiąc - do szufladkowania ich w ramach pewnych pojęć. W ten właśnie sposób dzielimy ludzi na uczuciowych, egoistów, lekkomyślnych... Trwałość tych ocen jest tak duża, że nawet ewidentna ich sprzeczność z realiami nie zmienia raz wydanej opinii. Niekiedy jednak spotyka się osoby wyłamujące się z wszelkich schematów. Mam tu na myśli, nieliczne wprawdzie, ale istniejące osobowości barwne, bogate, o wielu cechach złożonych i sprzecznych. Istnieje w nich jakby wielość natur: alłruisłycznej i egocentrycznej, wrażliwej i brutalnej, cynicznej i subtelnej, władczej i biernej, uczuciowej i chłodnej. Ta rozpiętość charakterologiczna wikła widzenie tej osoby przez otoczenie, które wyraża różne opinie, bo też i sprzeczne są zachowania tej osoby. Tego typu osobowości niepokoją, irytują, a także fascynują. Specyficzna sytuacja powstaje w związku, w którym partner usiłuje jasno sprecyzować cechy charakteru trudnego diagnosłycznie partnera, nie mieszczącego się w typowych schematach. Nieokreśloność i barwność takiej osoby prowokuje do jej rozgryzienia, irytuje rzekomą niekonsekwencją i zmiennością. Często usiłuje się wychowywać ją, aby pasowała do czarnobiałego obrazu: czasem i w psychoterapii popełnia się tego typu błędy. Związek z tego rodzaju nietypową osobowością może być fascynujący. Bogactwo jej cech niweczy monotonię, ubarwia codzienność. 21 Natomiast u osoby statecznej, ceniącej utarte ścieżki i jasne sytuacje, taki partner budzi irytację, przekonanie o jego nieodpowiedzialności, niedojrzałości: "Cenię sobie spokój, zajmowanie się domem, wspólne wieczory przy telewizji, zabawy z dziećmi. On natomiast ma jakieś dziwne zainteresowania i pomysły, czyta książki filozoficzne, to znów techniczne, encyklopedie; z jednej strony lubi towarzystwo, lecz bywają takie dni, że chce być samotny, jest taki zmienny, że nie mamy ze sobą wspólnego języka". Natomiast u osób nietypowych rodzi się uczucie niezrozumienia, przebywania w różnych światach, dystansu: "Nie znoszę monotonii i stale powtarzającego się tego samego rytmu życia. Potrzebuję przyjaciół, wizyt, lektur, lecz także i samotności, bezczynności. Człowiek nie może wszystkiego planować jak komputer: przecież dzisiaj mogę mieć chęć na film, a jutro na spacer. On natomiast pragnie porządku, jak w sądzie, chce, abym na kilka dni naprzód określiła swoje chęci i plany. Jesteśmy z innych planet". Największy konflikt powstaje wówczas, gdy jedno z partnerów reprezentuje cygański styl życia (intensywne przeżywanie danego dnia, nieliczenie się z jutrem, ciągła improwizacja, żywość emocjonalna, autentyzm bez uwzględniania reakcji otoczenia), a drugie - stateczną mieszczańskość. Można sobie zadać pytanie, w jaki sposób powstał ten związek? Odmienność potrafi przyciągać. Natury żywe, zmienne, sprzeczne oczekują bezpiecznej przysłani, równowagi u partnera, i odwrotnie. Nie zawsze jednak dochodzi do jedności przeciwieństw, zaczyna bowiem przeważać to, co dzieli. Najczęściej proces ten zaczyna się w okresie narastania instynktu gniazda u kobiety. W czasie chodzenia razem, na początku związku, cygańskość partnera bywa źródłem fascynacji, zauroczenia. W przypadku stabilizacji i organizowania ogniska rodzinnego zmieniają się oczekiwania i potrzeby wobec partnera. Jemu natomiast ideał stabilizacji i organizacji gniazda może nie odpowiadać, nie jest głównym celem życia: "Jego styl bycia bardzo mi odpowiadał, ale było to dobre wtedy, kiedy nie mieliśmy dzieci. Teraz jest mi potrzebny mąż i ojciec, który pomoże mi w domu, będzie przy mnie i przy dziecku, który na pewien okres zrezygnuje ze swych potrzeb czytelniczych i poznawczych, ze swych wariackich pomysłów i będzie spokojnie zajmował się domem", Mamy zatem do czynienia ze zmianą oczekiwań i potrzeb, skądinąd zrozumiałych, ale wymagających innego stylu bycia i myślenia u partnera. Nie zawsze jednak dochodzi do takiego przeobrażenia. Specyficzną formą sprzecznych zachowań bywają zachowania seksualne: one również wyrażają sprzeczności i zmienności tkwiące w osobowości: "Nie mogę jej zrozumieć. Jednego dnia oddaje mi się jak dziewica, jest uczuciowa, delikatna. Widzę w niej kobiecość, wrażliwość. Innego dnia jest wulgarna, wyuzdana. Jeszcze kiedy indziej zachowuje się jak opiekunka, starsza i bardziej dojrzała partnerka 22 wobec młokosa. Muszę powiedzieć, że jej nie znam, nie potrafię przewidzieć, kiedy jaka będzie, nie wiem, czy to nie choroba. Ale ona taka zmienna jest we wszystkim". Inny przykład: "Nie wiem, co sądzić o moim mężu. Jest to idealny ojciec, mąż, przyjaciel i kochanek. Jednocześnie bez skrupułów zdradza mnie, nie ma żadnych wyrzutów sumienia. Na ogół jest dobry i wrażliwy, bywa jednak okrutny, zimny, brutalny. Potrafi poruszyć piekło w obronie swych podwładnych, ale potrafi też zrazić się i chować urazę. Kocham go i czasami nienawidzę, jego koledzy i podwładni chyba podobnie czują, a jednocześnie nie chciałabym mieć nikogo innego. Gdybym zaczęła życie od początku, też wybrałabym jego". Partnerzy o osobowości złożonej, skomplikowanej stawiają specjalne wymagania. Życie z nimi zależy od nastawienia, stopnia tolerancji, zrozumienia przez partnerów. Jeżeli trafią na współpartnerów akceptujących ich "nietypowość" i zdolnych do stworzenia wspólnoty, związek taki może być bardzo szczęśliwy. MAŁŻEŃSTWA MIĘDZYNARODOWE Zagadnienie związków partnerskich między osobami o różnej narodowości jest w naszym piśmiennictwie rzadko poruszane. Wynika to zapewne z faktu ich rzadkości oraz ich "eksportowego" charakteru, gdyż większość tych małżeństw opuszcza Polskę. W krajach wielonarodowościowych, jak np. USA, ZSRR, zagadnieniem tym zajmują się publikacje popularne oraz fachowe, ale trudno przenieść na nasz teren podawane w nich informacje; sam fakt wielonarodowości spotykanej w życiu codziennym, w zakładach pracy, czyni z tego zjawiska coś powsz< Sinego. W staropolskiej obyczajowości również mieliśmy do czynienia z wielością kultur na-24 rodowościowych i częste były małżeństwa mieszane; ich dzieje przedstawione są w literaturze, która raczej zgodnie podkreśla ducha tolerancji i zgodności współżycia. Trudno mi powiedzieć, ile jest w Polsce małżeństw zawartych między osobami o różnych narodowościach; wyłączam z tych rozważań małżeństwa z kręgu dawnej wielonarodowej Rzeczypospolitej, np. Polaka z Ukrainką itp., istnieje tu bowiem naturalny charakter swojskości. Koncentruję się jedynie na związkach Polaków z przedstawicielami narodów niesłowiańskich. Zrozumiałe, że doświadczenie wyniesione z gabinetu lekarskiego może zniekształcać proporcje, ponieważ przychodzą do Innie potrzebujący pomocy. Jeżeli jednak do tego typu doświadczeń dodam osobiste znajomości, to ryzyko zbytniego uogólnienia własnych spostrzeżeń nie będzie chyba tak duże. Czy małżeństwa mieszane narodowościowo są ogólnie bardziej udane od innych, czy też nie? Otóż odpowiedź na to pytanie wymaga najpierw prześledzenia typowej fazowości więzi w tych związkach. Początkowy okres trwania tych związków, tzn. taniec godowy w okresie przedmałżeńskim, pierwsze lata małżeństwa, jesł zazwyczaj bardzo atrakcyjny i fascynujący. Partnerzy są zaintrygowani innością obyczajów, stylów bycia, egzotyzmem drugiej osoby, charakterystyczną atrakcyjnością rasy, narodowości. Wspomniane wyżej różnice są silnym czynnikiem wzajemnego przyciągania, dostarczają wielu ciekawych odkryć, porównań, dają posmak przygody życiowej, a także skupiają na sobie zainteresowanie rodzin, otoczenia, co również zwiększa atrakcyjność więzi. Jeżeli dodamy do tego możliwości wyjazdów zagranicznych, a w wielu przypadkach i dość dobrego standardu materialnego, to można ocenić start tych związków za udany. Również odmienności obyczajowe w zakresie seksu nie są tu bez znaczenia. Partnerzy przenoszą do swojego związku pewne odmienności ról seksualnych, partnerskich, style ars amandi, upodobania co do atrakcyjności zewnętrznej, co również może sprzyjać atrakcyjności związku. Kolejną ważną sprawą może być swoisty awans społeczny, poczucie przynależności do innego kręgu środowiskowego itp., co również sprzyja większemu poczuciu satysfakcji z tego związku, a przejawy zazdrości ze strony otoczenia, ciekawość, zainteresowanie podnoszą poczucie własnej wartości. Z tych właśnie względów wiele związków mieszanych ma ogólnie lepszy start do życia we dwoje i większe poczucie atrakcyjności więzi. Komplikacje zaczynają się później, kiedy powszednieje egzotyka partnera, następuje stabilizacja życiowa, rozwijają się kontakty rodzinne i środowiskowe. Wówczas pojawia się pewien naturalny dystans i jako ważne stają się różnice, które właśnie teraz dają o sobie znać. Okazuje się np. że inność w postawach wobec roli mężczyzny i kobiety, wynikająca z uwarunkowań kulturowych, inność stylów bycia, zainteresowań zaczyna rzutować na więź uczuciową, a także 25 i seksualną, na poczucie satysfakcji z życia. Na tym łle pojawiają się konflikty między partnerami i okazuje się, jak silne są nasze uwarunkowania kulturowe, wychowawcze i narodowościowe, gdyż partnerzy walczą ze sobą argumentami dotykającymi dumy narodowej, wyższości lub niższości danej kultury. Z moich kontaktów z tego typu związkami wynika, że np. Polkom najczęściej zarzuca się: nadmierną pewność siebie, niezależność, skłonność do dominacji, małą aktywność seksualną, potrzebę uzewnętrzniania swego standardu w celu wywyższenia się nad innymi. Natomiast naszym panom zarzuca się; chwiejność uczuciową, brak dbałości o wygląd zewnętrzny, zbyt małą adorację wobec kobiet, rozpolitykowanie, irracjonalność. W związkach mieszanych po 10 i więcej latach trwania konflikty są znamiennie częste i dlatego proces osiągania harmonii wymaga wiele wysiłku, dyplomacji i taktu wobec uczuć narodowych. W tym okresie ujawnia się również przewaga ciążenia ku danej narodowości, jej kulturze. Inaczej mówiąc, w związkach mieszanych nie ma federacji narodowości, ale przeważa dominacja jednej z nich i poczucie przynależności do niej partnera, który jakby zmienia skórę. Nieraz wynika z konieczności, czasem z warunków, lub też z dominacji partnera i narzucenia przez niego stylu życia. Pozostaje jeszcze problem jesieni życia, w której wiele osób ujawnia tendencje emocjonalnego powrotu do swych korzeni, źródeł pochodzenia. Pojawia się np. potrzeba powrotu do kraju, miasta swego dzieciństwa, nostalgia (bardziej charakterystyczna dla Polaków); mogą wówczas nasilić się konflikty wynikające z przynależności narodowościowej. Wiele osób rozwiązuje tego typu problemy przez szukanie kontaktów z przedstawicielami własnej narodowości, stwarza sobie azyl psychiczny, który może im poprawiać samopoczucie. W wielu udanych związkach jedno z partnerów na tyle generalizuje pozytywne uczucia wobec partnera, iż obejmują one i jego narodowość, przez to powstaje poczucie przynależności do tej narodowości. Jak więc z tych rozważań wynika, małżeństwa mieszane - po przeważnie udanym i fascynującym starcie - muszą włożyć wiele wysiłku w osiągnięcie wzajemnej harmonii i przystosowania. Nie zawsze jednak udaje im się to osiągnąć. W zasadzie każda osoba decydując się na taki związek powinna dobrze poznać obyczajowość narodu partnera, aby później nie przeżywać rozczarowań. Posłużę się konkretnymi przykładami z własnej praktyki. W małżeństwie Polki z Włochem, osiadłym w rodzinnych stronach męża, pojawiły się konflikty, kiedy okazało się, że postacią centralną jest matka męża. 2ona zorientowała się, że pozostaje w jego uczuciach na drugim planie. Na domiar złego dziecko zostało całkowicie przejęte przez rodzinę męża - zatem do jednej frustracji dołączyła się druga. W innym znów małżeństwie Polki z Murzynem, należącym do jedne-26 go ze szczepów afrykańskich, konflikty pojawiły się wtedy, kiedy żona nie była w słanie zaakceptować jego poligamii, natomiast mąż potraktował fakt pisania przez nią pamiętnika jako "uwięzienie" jego ducha. Od zerwania z jego strony tego związku wybawił ją sąd plemienny. W innym małżeństwie polskokolumbijskim pojawił się konflikt, kiedy mąż - zgodnie z duchem machismo - stworzył trwały związek pozamałżeński, traktowany jako oczywista realizacja męskości. Mógłbym tego typu przykłady mnożyć. Małżeństwa te zgłaszały się do mnie w czasie spędzania w Polsce urlopów. Psychoterapię małżeńską musiałem" poprzedzić analizą lektur etnograficznych, filozoficznych, aby lepiej rozumieć specyfikę problemów. Podobne zresztą problemy mają psychoterapeuci np. w USA, których formacja została ukształtowana w duchu anglosaskiego protestantyzmu. Ich "aparat" myślowy i diagnostyczny okazał się całkowicie nieprzydatny w tego rodzaju narodowościowych problemach małżeństw mieszanych. Inaczej mówiąc, psychoterapia małżeństw mieszanych wymaga znajomości specyfiki kultur, co stawia duże wymagania terapeucie; ważna jest zwłaszcza umiejętność dystansowania się wobec własnych korzeni kulturowych i teoretycznych. Dotychczas koncentrowałem się głównie na związkach problemowych, konfliktowych, ale jest wiele takich, w których właśnie specyfika obyczajowości i tradycji kulturowych okazała się czynnikiem mocno spajającym więź i zwiększającym atrakcyjność związku. Dotyczy to partnerów, których oczekiwania i potrzeby zostały w tych związkach optymalnie zaspokojone. Również posłużę się przykładami. Wiele cudzoziemek w związkach z Polakami wysoko sobie ceni bezpośredniość kontaktu, rycerskość, brak cech rasizmu. Wielu Polaków w małżeństwach z kobietami Dalekiego Wschodu odkryło kobiecość ciepłą, uległą, nastawioną na prymat mężczyzny, jego satysfakcję z życia seksualnego. Nic zatem dziwnego, że przy określonej strukturze potrzeb psychicznych właśnie obyczajowość danej narodowości może dać znacznie wyższy poziom satysfakcji. Małżeństwo mieszane może zatem okazać się bardziej atrakcyjne w wielu wymiarach i sprzyjać dobremu przystosowaniu. Tego typu związki są częste, a konflikty w nich są o wiele rzadsze. W miarę upływu czasu więź partnerska ulega pogłębieniu i partnerzy mają poczucie nie tylko optymalnego wyboru, ale i świadomość szczęścia. Być może uda się w przyszłości stworzyć antologię, pamiętniki opisujące losy małżeństw mieszanych. Wydaje mi się, że wśród wielu pamiętników, które ukazały się w naszym piśmiennictwie, tego typu lektura byłaby pasjonująca. Można założyć, iż w dobrze przystosowanym związku, opartym na miłości i dojrzałości partnerów, przekroczenie granic swej kultury, obyczajowości, uwarunkowań środowiskowych może wzbogacać osobowość, poszerzać horyzonty. Dowodem łego są losy niektórych osób, których narodowa inność sprzyjała 27 fascynacji daną kulturą i oryginalności spojrzenia na nią. Niejednokrotnie dystans przestrzenny i obyczajowy wobec własnych korzeni kulturowych właśnie zwiększał atrakcyjność własnej narodowości, a partnerzy stawali się w odległych stronach przysłowiowymi ambasadorami swego narodu. Jednym z najważniejszych problemów w małżeństwach międzynarodowych jest różnica systemów wartości danej kultury, z której pochodzą partnerzy. Konflikty powstają najczęściej wówczas, gdy usiłuje się narzucić drugiej osobie ten system lub udowodnić jego wyższość. W wielu związkach, na szczęście, partnerzy potrafią stworzyć odpowiedni system tolerancji, szacunku dla wartości wyznawanych przez drugą osobę. Ma to szczególnie ważne znaczenie w funkcjach wychowawczych, dzieci bowiem mogą być wychowywane w obrębie jednego systemu kulturowego lub w obu systemach. Wyniki badań nad rodzinami polonijnymi wyraźnie wskazują, że takie dwa rozwiązania są często spotykane; w pierwszym dochodzi do utożsamiania się z kulturą kraju, w którym się żyje, a w innych do zachowania tradycji, języka i pamięci o kulturze kraju pochodzenia jednego z rodziców. Dla partnerów płaszczyzna kulturowego porozumienia z dziećmi ma duże znaczenie. WOLNY CZAS A WIĘŹ PARTNERSKA Rokowanie co do przyszłości danego związku oraz ocena jego atrakcyjności dla partnerów zależy od wielu czynników: głębokości uczuć, seksu, dopasowania charakteru itp. Zapomina się niekiedy, iż również ważnym czynnikiem jest styl spędzania wolnego czasu przez partnerów. Wiemy aż nadto dobrze, że typowe małżeństwo nie ma go za wiele dla siebie, tym bardziej jest więc ważna jakość jego realizacji. Jeżeli przyjrzymy się temu bliżej, to okaże się, że styl spędzania wolnego czasu przez partnerów jest czułym testem istniejącej między nimi więzi, ich wzajemnej atrakcyjności oraz losów przyszłości. W wielu związkach wolny czas jest tylko pozornie spędzany razem, po prostu każde z partnerów zajmuje się czymś innym, "są razem ciałem, ale nie duchem". Inne związki rzucają się w wir aktywności zewnętrznej; życie łowa-29 rzyskie, kino, brydż iłp. l łu również są i zarazem nie są razem. Natomiasł szczere rozmowy ograniczają się do konkretnych sytuacji domowych, wynikających z opieki nad dziećmi, organizacji gospodarstwa, planów weekendowych czy urlopowych. Powstaje zatem dość często spotykana sytuacja, iż wolny czas zamiast "do" wyraża tendencje "od". Innym typowym rozwiązaniem wolnego czasu jest przenoszenie do domu swych problemów z pracy zawodowej; partner jest słuchaczem monologu na temat stosunków w pracy, przykładów walki, rywalizacji, niekiedy prosi się go o poparcie, wyrażenie zdania, ale najczęściej szuka się w nim sojusznika dla zajmowanej w pracy postawy. Na początku...
[ Pobierz całość w formacie PDF ]