Lanckorona, Opisy miejscowości
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
LANCKORONA - historia
Udokumentowane początki Lanckorony sięgają drugiej połowy XII wieku, kiedy to u podnóża starszego średniowiecznego gródka strażniczego powstała niewielka osada.
Wcześniej od osady powstał zamek a raczej niewielki gródek obronny. W 1179r. granica między księstwem opolskim a Polską oparła się o linię Skawy, w 1274 przesunęła się na Skawinkę. W 1327r. po złożeniu hołdu lennego królowi Czech przez książąt oświęcimskich, sytuacja stała się niebezpieczna. Więc na Lanckorońskiej Górze była potrzeba powstania grodu obronnego. /W tym samym okresie książęta śląscy wybudowali zamek Barwałd na górze Żar./ Pod zamkiem rozwijało się podgrodzie.
W 1359 roku Kazimierz Wielki pozwolił Janowi de Skrona osadzić na prawie magdeburskim wieś, która w niespełna dwa lata potem otrzymała prawa miejskie. Ta pierwsza wzmianka dotyczy „Landiscoronese castrum” czyli zamku Landiskorone. Druga lokacja, również z rąk króla, przyniosła miastu w 1366r. liczne przywileje, umożliwiające stały rozwój. W 1375 r. pierwszym znanym z imienia wójtem Lanckorony z zarazem burgrabią zamku był Orzeszek.
Niektóre źródła historyczne z lat 1325-1358 nazywają tę osadę villą Hermani, prawdopodobnie od kolonizatora lub pierwszego sołtysa jako początki Lanckorony – jednak to błędny pogląd, bo tak nazywano Przeciszów koło Zatora. Podawanie jako pierwszej wzmianki o Lanckoronie daty 1336 jako fundacji kościoła parafialnego też jest błędna – została sfałszowana w XVII wieku.
W 1366 Kazimierz, król Polski, nadaje dotychczasowej osadzie przywilej miejski na prawie magdeburskim. W przywileju tym zostały ustanowione cotygodniowe targi czwartkowe. Poza tym, w akcie tym znajdowało się:
· prawo handlu w i innych miastach królewskich,
· prawo wolnego wyrębu drewna w granicach miasta
· prawo przywozu piwa dla mieszczan,
· prawo składu,
a także obdarzył Lanckoronę prawami identycznymi, co miasto stołeczne .
Również Król Władysław Jagiełło doceniał obronne położenie lanckorońskiego zamku oraz bardzo dobry - jak na owe czasy rozwój gospodarczy miasta. Za panowania władcy w 1410 roku Lanckorona stała się siedzibą starostwa niegrodowego.
Lanckorona i przyległe do niej tereny od południa od zawsze należały do panujących w Krakowie. W XIII i XIV wieku wykształcił się tu klucz dóbr, którymi zarządzał królewski urzędnik. Pod koniec XIV w. majątek oddano w tzn. tenutę czyli dzierżawę osobom szczególnie zasłużonym, a także jako zastaw za udzielanie królowi lub państwu pożyczki. Z czasem tenutę zaczęto nazywać starostwem niegrodowym. Pierwszym, który tytułował się starostą był marszałek koronny Zbigniew z Brzezia, używał on odtąd tytułu Lanckoroński z Brzezia. Przez następne stulecia miasto, nadal; będące królewszczyzną, znajdowało się w rękach starostów z wielu sławnych rodów: m.in. Lanckorońskich, Zebrzydowskich, Czartoryskich, Myszkowskich, Wielopolskich.
ZNANI WŁAŚCICIELE I REZYDENCI ZAMKU DE LANCKORUNA ALIAS DE BRZESE
o Mikołaj Strarz (ok. 1391r.)
o Zbigniew z Brzezia herbu Zadora i jego syn Mikołaj, a później wnukowie - Stanisław i Jan (od 1410 - do pocz.XVIw.) - na mocy przywileju wydanego przez króla Władysława Jagiełłę
o Przecław Lanckoroński i jego brat Mikołaj Jordan z Zakliczyna, burgrabia krakowski oraz Krzesław Lanckoroński (do 1512r.)
o Mikołaj Wolski i jego żona Anna z Glinków Barbara Wolska (1512-1574 oraz 1576-1578)
o Albert Łaski, kasztelan Czerski - zajmuje zamek i starostwo bezprawnie w latach 1574-76
o Kasper Bekiesz i jego żona Anna de Sarcandy Bekieszowa (1578-1590)
o Mikołaj Zebrzydowski z Zebrzydowic, jego syn Jan i wnuk Michał (1590-1655)
o stacjonujące wojska szwedzkie pod dowództwem gen. Douglasa (1655-1656)
o ponownie Michał Zebrzydowski i jego żona Marianna ze Stadnickich (1656-1676)
o Jan Karol Czartoryski - mąż zmarłej w 1676r. dziedziczki zamku Anny Zebrzydowskiej (1676-1694)
o Józef Bogusław Słuszka, kasztelan wileński i hetman polny litewski - mąż córki Czartoryskiego (1694 - ok.1700)
o Józef Myszkowski, kasztelan sandomierski i jego żona Helena z Czartoryskich (do 1703r.)
o Franciszek Wielopolski, hrabia na Żywcu i Pieskowej Skale, generał krakowski i jego syn Jan, wojewoda sandomierski (1703-1766)
o Józef Wielopolski, hrabia - na mocy listu króla Stanisława Augusta (1766-1768)
o konfederaci barscy (1768-1772)
o wojska austriackie (po 1772r.)
Rok 1655 - Szwedzi zajęli zamek paląc 79 domów; w mieście pozostało wtedy około 300 mieszkańców /w zasadzie Michał Zebrzydowski poddał go Szwedom w celu ochrony zamku przed zniszczeniem/. W rok później odbił go podstępem podstarości lanckoroński Jan Zarzecki, na czele oddziałów partyzanckich złożonych w większości z chłopów.
Lata świetności Lanckorony skończyły się wraz z najazdem szwedzkim. Po wyzwoleniu starostwo lanckorońskie nękane było drastycznie wprowadzaną gospodarką folwarczną, co doprowadziło nawet do wybuchu powstania chłopskiego.
W 1717r. w mieście doszło do pożaru, który strawił blisko 80% zabudowy.
Największe jednak straty Lanckorona poniosła podczas Konfederacji Barskiej.
Konfederacja barska
Konfederacja została zawiązana w Barze 29 lutego 1768r., jako wyraz sprzeciwu wobec zbytniej ingerencji Rosji w sprawy wew. Polski i w celu obrony spraw szlacheckich. Po upadku Barku w czerwcu 1768 szlachta księstw oświęcimskiego i zatorskiego zgłosiła swój akces do powstania i odtąd Małopolska stała się główną bazą działania konfederatów. Hrabia Maurycy Beniowski wraz ze zwerbowanymi konfederatami w 1768 roku opanowali zamek, czyniąc go ważną twierdzą obronną. Rok później pod Lanckoroną zwycięską bitwę z wojskami rosyjskimi stoczył Kazimierz Pułaski. Na przełomie 1770 i 1771 do zamku przybył pułk. Karl Dumouriez wraz z grupą francuskich oficerów aby wzmocnić rolę piechoty i umocnić fortyfikacje. 21 lutego 1771 pod twierdzę przybył pułk. Aleksander Suworow na czele 1800 wojska. Po 6-h walce wdarli się do środka, kiedy kilkunastu konfederatów boczną furtką wypadło za mury i przy udziale armat fortecznych rozgromili wroga i zmusili Rosjan do ucieczki. 23 maja 1771 roku konfederaci ponieśli klęskę wobec miażdżącej siły przeciwnika /4500 żołnierzy/ wyniku której zamek został oblężony, ale nie zniszczony. Walki trwały jeszcze do czerwca 1772 r. Zamek został poddany bez walki, po wkroczeniu do Lanckorony wojsk austriackich 8.06.1772r
Krótko potem nastąpił pierwszy rozbiór Polski / sierpień 1772 r./ starostwo lanckorońskie znalazło się w zaborze austriackim.
W 1777 r. na publicznej licytacji zostało sprzedane Franciszce z Krasińskich. 18 wrzenia 1797 r. cesarz Franciszek II potwierdził posiadanie przez Lanckoronę przywileje, a także - w związku z ustanowieniem w niej magistratu - nadał miastu nowy herb: istniejącą dotąd złotą koronę na niebieskim tle uzupełniono wieńcem laurowym i napisem Sigillum regiae civitatis Landskoroniensis. Wszystko to jednak nie powstrzymało postępującego upadku Lanckorony. Na domiar złego w 1868 r. w Lanckoronie wybuchł wielki pożar, który prawie doszczętnie zniszczył miasto. W ciągu następnych kilku lat odbudowano Lanckoronę według starego planu. Na nowo powstało piękne miasteczko z niepowtarzalnym stromym rynkiem, z którego pod kątem prostym odchodzą malownicze uliczki z drewnianymi domkami. Ta unikalna architektura oraz cisza, spokój i czyste powietrze zachowały się do dzisiaj. Lanckorona może to zawdzięczać zarówno swojemu położeniu na uboczu głównych szlaków komunikacyjnych, jak i utracie praw miejskich 13 - lipca 1933 r. w wyniku czego stała się w latach trzydziestych naszego stulecia wsią letniskową.
WAŻNE DATY
· 1227-1234 - domniemane początki średniowiecznego gródka strażniczego;
· II poł. XIII w. - niemieccy kolonizatorzy zakładają w pobliżu grodu osadę;
· 1336 - rozpoczyna się budowa kościoła;
· 1359 - osadzona na prawie magdeburskim wieś zajmuje powierzchnię zbliżoną do dzisiejszej;
· 1361 - Kazimierz Wielki zezwala wójtowi osady na założenie miasta;
· 1366 - nowa lokacja miasta nadana przez króla Kazimierza Wielkiego;
· 1655 - zamek lanckoroński zdobyty przez wojska szwedzkie;
· 1656 - poddanie zamku bez walki przez 200-osobową załogę szwedzką;
· 1850 - Lanckorona ma 1600 mieszkańców i prawo do 15 jarmarków w ciągu roku; władzę sprawuje burmistrz;
· 1869 - pożar trawi 59 domów;
· 1934 - utrata praw miejskich;
Zamek ufundował Kazimierz III Wielki w 1336 roku. Budowa trwała 30 lat. Funkcją budowli miała być ochrona granic ze Śląskiem i drogi do Krakowa.
Bryła zamku założona była na rzucie prostokąta. Zamek posiadał trzy czworoboczne baszty, z czego najwyższa znajdowała się koło bramy głównej. Most prowadzący do zamku składał się z dwóch części - stałej, wspartej na filarach zanurzonych w fosie i ruchomej - zwodzonej. Z czasem pobudowano też bastiony i uzbrojono je w działa. W połowie XVII w. zamek otoczono podwójnym parkanem drewnianym z dodatkowymi czterema basztami. Na dziedzińcu znajdowały się dwie studnie kute w litej skale.
Na przestrzeni wieków w zamku rezydowały sławne rodziny: Lanckorońscy, Zebrzydowscy, Czartoryscy, Myszkowscy, Wielopolscy.
Mikołaj Zebrzydowski, właściciel zamku w latach 1590-1620 (z dwuletnią przerwą 1607-1608r., kiedy został uwięziony za rokosz przeciwko królowi, a dobra lanckorońskie na ten czas zajął Stefan Potocki) urzeczony podobieństwem okolic, rozciągających się z okien warowni, do krajobrazu jerozolimskiego, ufundował budowę kilkudziesięciu kaplic kalwarii (obecnie Kalwaria Zebrzydowska)
W obliczu Potopu Szwedzkiego, król Polski Jan Kazimierz przed wyjazdem z Krakowa polecił staroście lanckorońskiemu - Michałowi Zebrzydowskiemu zorganizowanie oddziałów wojskowych z miejscowej ludności i czuwanie nad bezpieczeństwem okolicy. Zamek został przygotowany do obrony, ale Michał opuścił starostwo i udał się na Węgry zostawiając polecenie... poddania zamku w przypadku oblężenia. (Przyczyny takiej decyzji należałoby upatrywać w chęci ocalenia przed zniszczeniem kaplic kalwarii - dzieła jego przodka. Co więcej, decyzja ta została zaakceptowana przez miejscową ludność, zwłaszcza, że później Zebrzydowski stanął na czele skonfederowanej szlachty pod Tyńcem). Poddanie miało miejsce 19.09.1655r.
Zamek z rąk szwedzkich udało się wydostać podstępem. Podstarości Jan Zarzecki wszedł z kontakt ze szwedzkim gubernatorem Krakowa Pawłem Wirtzem i uzyskał zgodę na sprowadzenie do Lanckorony stadniny i uformowanie oddziału konnego w celu rzekomej obrony zamku i okolic przed regularnymi wojskami polskimi. Zarzecki wziął najlepsze konie, ustawił je pod murami zamku, a nastepnie wywołał szwedzkiego dowódcę - Arnolda Strumbila, by wybrał najpiękniejszego rumaka dla siebie. Strumbil, przekonany o współpracy Zarzeckiego z Wirtzem, dał się wciągnąć w pułapkę, został pojmany i nakłoniony do napisania listu do dowódcy o poddanie zamku polskiej załodze. Lanckoronę ponownie objął Michał Zebrzydowski.
W latach 1768-72 zamek był silnym punktem oporu konfederatów barskich. Załoga odparła m.in. słynny atak Rosjan pod dowództwem pułkownika Suworowa w dniu 20.02.1771r. Zamek został poddany bez walki, po wkroczeniu do Lanckorony wojsk austriackich 8.06.1772r.
Rząd austriacki przeznaczył zamek na więzienie dla jeńców wojennych i kryminalistów. Od tej pory rozpoczął się upadek budowli. Więźniowie dewastowali wnętrza, a podczas licznych ucieczek wybijali nawet otwory w ścianach. Niedługo potem zlikwidowano więzienie, a obiekt pozostał opuszczony. Do ostatecznej dewastacji przyczyniła się rodzina Montlearów, która budulec zamku wykorzystała do własnych celów. Zakaz rozbiórki przyszedł zbyt późno...
Do dnia dzisiejszego z zamku zachował się jedynie zarys murów oraz fragmenty dwóch baszt. W roku 2000r. zadbano o otoczenie obiektu - ogrodzono skarpę, wycięto stare krzewy i zarośla, zorganizowano miejsce wypoczynku oraz atrakcyjny punkt widokowy.
LANCKORONA - zabytki
W Katalogu Zabytków Architektury wymienia się następujące obiekty:
· Kościół Parafialny p.w. św. Jana Chrzciciela z XIVw.
· Kaplice - Cmentarna p.w. św. Krzyża oraz Murowana dla upamiętnienia konfederatów barskich
· ruiny zamku
· domy, przeważnie z XIX w.
Rezerwat urbanistyczny
Wysokiej klasy zabytki stanowią niemal wszystkie domy na Rynku i przy większości wybiegających z niego dróg. Ośrodek założenia urbanistycznego stanowi rozległy, prostokątny plac o wymiarach 90 x 110 metrów, powstały w okresie lokacji (XIV wiek). Pierwotnie z każdego rogu rynku odchodziła jedna ulica, tworząc tzw. układ turbinowy lub wiatrakowy. W późniejszym czasie układ ten się zatarł poprzez wytyczenie kolejnych dróg. Ograniczona ilość działek lokacyjnych przy rynku narzuciła typ zabudowy zwartej, szczytowej. Prostokątne, tynkowane domy parterowe konstrukcji zrębowej, powstałe głównie w latach 1868 - 1872 tworzą niezwykle malowniczy i charakterystyczny zespół, naruszony nieznacznie nowszymi budowlami. Dachy kryte są gontem, dwuspadowe (siodłowe) z naczółkami i daleko wysuniętymi okapami, tworzącymi z frontu rodzaj podcieni, jednak bez słupów wspierających. Poszczególne budynki rozdzielone są miedzuchami, nad którymi gdzieniegdzie zachowały się drewniane rynny. Domy są dwudzielne lub trójdzielne, z sienią przejazdową z boku lub na osi. Daty ich powstania podane są na sosrębach.
Najlepiej zachowana została pierzeja wschodnia rynku. Na rogu rynku i ul. Piłsudskiego (pod numerem 133) w jednej z niewielu chat, które ocalały po pożarze w 1868 roku mieści się Muzeum Regionalne, a w nim eksponaty pochodzące z Lanckorony i okolic: narzędzia rolnicze, rzemieślnicze, meble, przedmioty codziennego użytku. Na budynku dawnego magistratu pod numerem 113 wisi herb Lanckorony. Wewnątrz mieści się obecnie biblioteka.
Murowany kościół parafialny p.w. św. Jana Chrzciciela
Pochodzi z XIV wieku(1366r.), 2 tego okresu pozostały gotyckie mury z charakterystycznymi przyporami. Obecny kształt kościoła zawdzięczamy XVI-wiecznej przebudowie. Najwyższa partia wieży i jej hełm pochodzi z II połowy XIX wieku (1891r.), także z tego raku zachowało się sklepienie krzyżówe w najniższej kondygnacji.. Orientowana świątynia posiada krótkie prezbiterium zakończone wielobocznie, oraz szerszą nawę prostokątną, przesuniętą nieco z osi prezbiterium.
Od północy do kościoła przylega kaplica różańcowa z barokowym ołtarzem i obrazem Walerego Eliasza Radzikowskiego, przedstawiającym Matkę Bożą z Dzieciątkiem zwanej Matką Bożą Lanckorońską. Wyposażenie kościoła pochodzi z różnych epok: późnego renesansu (ołtarz główny), baroku (chrzcielnica, obraz Chrzest Chrystusa), rokoka (ołtarz boczny z obrazem św. Sebastiana mal. Łukasz Orłowski). Epitafia jak i namalowany na desce obraz św. Anny Samotrzeć pochodzą z XVII wieku. Na zewnątrz kościoła stoi nagrobna XIX wieczna figura św. Teresy, pochodząca z miejscowego cmentarza, a odrestaurowana staraniem Towarzystwa Przyjaciół Lanckorony.
Domniemany wygląd zamku w XVw.
rys. Elżbieta Hałasa-Świś
Ruiny zamku
Droga biegnąca obok kościoła zaprowadzi nas na szczyt Góry Lanckorońskiej, na którym zobaczyć można pozostałości starej budowli bo o nim mowa, zbudowanego przez Kazimierza Wielkiego, także pozostałości fosy i resztki fortyfikacji ziemnych z czasów walk konfederatów barskich.
Prace konserwatorów prowadzone w latach 1962 - 1969 (na skutek interwencji Towarzystwa Przyjaciół Lanckorony) pozwoliły odczytać pewne cechy budowli: regularne założenia zamykające się w czworobok, którego naroża od południa umacniały dwie potężne baszty oraz obrys fundamentów części mieszkalnych. To właśnie północna część góry wraz z zamkiem na jej szczycie jako element kulturalno -krajobrazowy Kalwarii Zebrzydowskiej został wpisany na listę światowego dziedzictwa kultury UNESCO.
Z ruin zamku rozciąga się wspaniała panorama okolic
Cmentarna kaplica p.w. św. Krzyża, znajdująca się na rzymsko-katolickim cmentarzu założonym w XVII wieku, została zbudowana w II połowie XIX (1868r.) wieku w stylu neogotyckim. Powstała na miejscu starszej, drewnianej(wzmiankowany już w 1508r.). Materiał do budowy został wykorzystany z zamku lanckorońskiego. Wewnątrz znajdują się organy z dekoracją wczesnobarokową i rokokową oraz barokowy krucyfiks, a także obraz św. Antoniego Padewskiego w ramie malowanej około 1700 roku, kopia obrazu Franciszka Lekszyckiego z Kalwarii Zebrzydowskiej.
Kaplica Konfederatów Barskich
Wędrując dalej od rynku ku wsi Jastrzębia ujrzymy kolejny obiekt. Jest to Kaplica Konfederatów Barskich, murowana, wzniesiona w 1910 roku, w pięćsetną rocznice zwycięstwa bitwy pod Grunwaldem, upamiętniająca poległych pod Lanckoroną konfederatów. W/g tradycji w miejscu gdzie 1 list w 1769r. Pułaski miał stoczyć zwycięską walkę z wojskami rosyjskimi. W pobliżu też pochowano poległych. Wewnątrz kaplicy posąg Chrystusa upadającego pod krzyżem oraz we wnęce szczytowej figurka Chrystusa Frasobliwego. Posąg Chrystusa upadającego pod krzyżem pochodzi z kaplicy wcześniejszej, stojącej w tym samym miejscu.
Inne miejscowości gminy również posiadają interesujące obiekty historyczne.
Izdebnik - Stara Poczta - zajazd z przełomu XVIII i XIX wieku oraz XIX-wieczny neogotycki kościół św. Małgorzaty.
Jastrzębia- XIX-wieczny zespół dworski.
Podchybie - zespół dworski z przełomu XVIII i XIX stulecia, obecnie zachowany dwór.
Skawinki - osiemnastowieczny drewniany kościół p.w. św. Joachima (przeniesiony do Skawinek w 1956 roku z Przytkowic) oraz murowana kapliczka, nakryta cebulastą kopułą.
Literatura:
1) Julian Zinkow „Wokół Kalwarii Zebrzydowskiej i Lanckorony”
...
[ Pobierz całość w formacie PDF ]